من همیشه در مواجهه با خانواده‌هایی که نسبت به استفاده از رایحه‌های طبیعی برای بهبود سلامت و ایجاد آرامش در فرزندانشان کنجکاو هستند، متوجه نوعی نگرانی مشترک شده‌ام. این نگرانی اغلب به دلیل عدم آگاهی از ترکیبات شیمیایی موجود در اسانس‌ها و اثرات بالقوه آن‌ها بر سیستم ایمنی و عصبی کودکان است. اسانس های مخصوص کودکان در واقع روغن‌های معطری‌اند که از اندام‌های مختلف گیاهان (گلبرگ، برگ، ریشه یا پوست میوه) استخراج می‌شوند و سپس با رعایت استانداردهای پزشکی و ایمنی، برای کاربری اطفال به کار می‌روند.
اسانس انبه می‌توانند در ایجاد آرامش پیش از خواب، کاهش مشکلات تنفسی خفیف یا حتی تقویت روحیه کودک مؤثر باشند. من وقتی به تحقیقات انجام‌شده در دهه ۱۹۹۰ میلادی و پس از آن نگاه کردم، دریافتم که برخی ترکیبات آروماتیک مانند لینالول (C₁₀H₁₈O)، لینالیل استات (C₁₂H₂₀O₂) یا منتول (C₁₀H₂₀O) اثرات تسکین‌دهنده ملایمی بر سیستم عصبی کودکان دارند. البته میزان غلظت و نحوه استفاده در این زمینه بسیار مهم است، به‌طوری‌که شکل تجویز باید با توجه به سن و وضعیت سلامتی کودک تنظیم شود.
انواع اسانس‌های مناسب برای کودکان
شناخت گونه‌های مختلف گیاهان و روغن‌های معطر کمک می‌کند که تشخیص دهیم کدام اسانس های مخصوص کودکان ملایم‌ترند و ریسک عوارض جانبی در آن‌ها کمتر است. در این زمینه، من همواره از متخصصان گیاه‌درمانی شنیده‌ام که گیاهانی نظیر اسطوخودوس (Lavandula angustifolia)، بابونه آلمانی (Matricaria chamomilla) و پرتقال شیرین (Citrus sinensis) از جمله امن‌ترین انتخاب‌ها برای کودکان بالای سه سال هستند. ویژگی این اسانس‌ها، حضور نسبت بالایی از ترکیبات مونوترپن الکل نظیر لینالول و ترکیبات استری مانند لینالیل استات و همچنین عدم وجود عناصر محرک یا سمی است. برای نوزادان یا کودکان زیر سه سال، احتیاط جدی‌تری لازم است و گاهی غلظت‌های بسیار پایین (در حد ۰٫۰۵ درصد) توصیه می‌شود. هرچند من در مطالعات چند مرکزی بارها شاهد بوده‌ام که حساسیت‌های پوستی یا تنفسی هم در غلظت‌های بسیار کم نیز ممکن است رخ دهد.
مزایای استفاده از اسانس‌ها برای کودکان
شاید مهم‌ترین علتی که من والدین را به مطالعه علمی در مورد اسانس های مخصوص کودکان تشویق می‌کنم، مزایای بالقوه‌ای باشد که این مواد معطر در آرام‌کردن، بهبود خواب، کاهش اضطراب و تقویت روحیه کودکان دارند. در پژوهشی که در سال ۲۰۱۵ در مجله بین‌المللی Aromatherapy منتشر شد، اشاره شده است که ماساژ ملایم با روغن اسطوخودوس در کودکانی که دچار بی‌خوابی خفیف بودند، توانست در ۶۵ درصد موارد باعث کوتاه‌تر شدن زمان به‌خواب‌رفتن آن‌ها شود. این آمار برای من بسیار قابل توجه بود زیرا نشان می‌داد که ترکیبات ترپنی می‌توانند گیرنده‌های عصبی مغز را به‌صورت ایمن تحریک کنند و کاهش تنش را به‌دنبال داشته باشند. افزون بر این، برخی اسانس‌های مرکبات مانند اسانس توت فرنگی با داشتن لیمونن (C₁₀H₁₆) و بتا-پینن، خاصیت شاداب‌کنندگی دارند و می‌توانند در فضای اتاق کودک پخش شوند تا به بهبود خلق‌وخو و افزایش تمرکز هنگام بازی کمک کنند.
خطرات احتمالی و عوارض جانبی
اما از سوی دیگر، من بارها شاهد بوده‌ام که استفاده ناآگاهانه از هرگونه اسانس خالص یا حتی رقیق‌شده برای کودکان می‌تواند تبعاتی در پی داشته باشد. یکی از مهم‌ترین مشکلات، حساسیت‌های پوستی است که به‌صورت درماتیت تماسی یا قرمزی و خارش بروز می‌کند. اگرچه ترکیباتی مثل لینالول یا سیترونلول به‌خودی خود ملایم هستند، اما در برخی کودکان مبتلا به آلرژی و آسم ممکن است رفلکس‌های حساسیتی راه‌اندازی شود و یک حمله تنفسی شکل بگیرد.
ترکیبات سنگین‌تر مانند سینئول (C₁₀H₁₈O) و کافور (C₁₀H₁₆O) در گیاهانی نظیر اوکالیپتوس یا رزماری می‌توانند برای کودکان زیر دو سال خطرناک باشند و به‌هیچ‌وجه توصیه نمی‌شوند. من در چند پرونده کلینیکی دیده‌ام که مصرف خوراکی اشتباه یک قطره از خرید اسانس نعناع باعث تحریک بیش از حد معده و حتی اُفت سطح هوشیاری کوتاه‌مدت در کودکان شده است. همه این موارد یادآور ضرورت دانش و آگاهی بالا در کاربرد این مواد است.
راهنمای انتخاب اسانس مناسب بر اساس سن کودک
انتخاب اسانس های مخصوص کودکان تا حد زیادی به سن آن‌ها وابسته است. برای نوزادان صفر تا شش ماه، بسیاری از متخصصان تأکید می‌کنند که به‌دلیل حساس بودن پوست و سیستم تنفسی، باید تا حد امکان از اسانس‌ها دوری جست. در بازه شش تا دوازده ماهگی، اسانس‌های خیلی ملایم مانند بابونه یا اسطوخودوس در غلظت کمتر از ۰٫۰۵ درصد و به‌صورت موضعی محدود (مثلاً ماساژ کف پا) می‌تواند مجاز باشد. کودکان یک تا سه ساله معمولاً دامنه انتخاب وسیع‌تری دارند و البته باز هم دوز باید کم باشد، حداکثر تا ۰٫۲ درصد. در این محدوده سنی، پرتقال شیرین و نارنگی گزینه‌های مناسبی‌اند که اغلب مشکلی ایجاد نمی‌کنند.
بین سه تا شش سال، گیاهانی همچون شمعدانی عطری و بنفشه هم به فهرست افزودنی‌ها راه پیدا می‌کنند اما بازم من توصیه می‌کنم رقیق‌سازی کامل در روغن حامل، شرطی الزامی است. برای کودکان بالای شش سال، میتوان از روغن‌های معطری چون نعناع و رزماری هم استفاده کرد، مشروط بر این‌که بیماری تنفسی نداشته باشند و غلظت اسانس زیر ۱ درصد در صورت مصرف موضعی باشد. این تقسیم‌بندی بر پایه داده‌های مراکز آروماتراپی کودکان در اروپا و آمریکا است که من طی ده سال گذشته دنبال کرده‌ام.
مقایسه اسانس‌های طبیعی و مصنوعی برای کودکان
وقتی در بازار محصولات کودک جست‌وجو می‌کنم، گاهی شاهد درج برچسب‌های فریبنده‌ای هستم که اعلام می‌کنند محصول “با اسانس طبیعی” تهیه شده، اما در بررسی دقیق‌تر، مشخص می‌شود که ترکیبات شیمیایی حاصل از سنتز آزمایشگاهی با فرمول مشابه در آن‌ها به کار رفته است. از نظر من، اگرچه ساختار مولکولی این مواد ممکن است با نمونه طبیعی یکسان باشد، اما می‌بایست به مسئله ناخالصی‌ها و حلال‌های آلی دقت کرد. اسانس های مخصوص کودکان اگر به‌صورت طبیعی استخراج شوند، همواره حاوی طیفی از ترپن‌ها، الکل‌ها و استرهای فرّار با نسبت‌های پیچیده‌اند که امکان ایجاد اثر هم‌افزایی (Synergy) را دارد.
این اثر گاهی باعث ملایم‌تر شدن عملکرد بیولوژیک اسانس می‌شود. در مقابل، اسانس‌های مصنوعی ممکن است حاوی یک یا چند جزء فعال باشند و به‌علت نبود برخی ترکیبات فرعی یا وجود حلال‌های سنتزی، واکنش‌های ناخواسته در پوست یا دستگاه تنفس کودک بروز دهد. طبق آمار مراکز سم‌شناسی آمریکا، نزدیک به ۱۲ درصد حساسیت‌های پوستی گزارش‌شده در کودکان زیر ۵ سال، ناشی از محصولات عطری شیمیایی است که با نام “طبیعی” عرضه شده‌اند. این عدد برای من زنگ خطری جدی در خصوص لزوم خرید محصولات معتبر و بررسی برگه آنالیز GC-MS (Gas Chromatography-Mass Spectrometry) است.
جدول زیر را برای مقایسه چند اسانس رایج و مشخصات شیمیایی و کاربردهای بالقوه آن‌ها در کودکان آماده کرده‌ام.
| نام اسانس | ترکیبات اصلی (ترکیب شیمیایی غالب) | کاربرد بالقوه در کودکان | حد مجاز غلظت (تقریبی) برای کودکان |
| اسطوخودوس (Lavender) | لینالول (C₁₀H₁₈O)، لینالیل استات (C₁₂H₂₀O₂) | کمک به آرامش و خواب، کاهش اضطراب | تا ۰٫۵٪ برای کودکان بالای ۲ سال |
| بابونه آلمانی (German Chamomile) | کامازولن (C₁₄H₁₂)، آلفا-بیسابولول (C₁₅H₂₆O) | ضدالتهاب ملایم برای پوست حساس | تا ۰٫۲٪ برای کودکان بالای ۶ ماه |
| پرتقال شیرین (Sweet Orange) | لیمونن (C₁₀H₁₆)، بتا-پینن (C₁₀H₁₆) | ایجاد نشاط، مناسب پخش در محیط | تا ۰٫۵٪ در دیفیوزر برای کودکان بالای ۱ سال |
| نعناع (Peppermint) | منتول (C₁₀H₂₀O)، منتون (C₁₀H₁₈O) | کاهش تهوع خفیف، تسکین موقت سردرد | ترجیحاً بالای ۶ سال، زیر ۱٪ موضعی |
| رزماری (Rosemary) | ۱٬۸-سینئول (C₁₀H₁₈O)، کامفور (C₁₀H₁₆O) | ضدالتهاب سبک، کمک به باز کردن راه تنفسی | برای کودکان زیر ۶ سال توصیه نمی‌شود |
من در همه این موارد تأکید می‌کنم که تست حساسیت پوستی در ناحیه‌ای کوچک (مثلاً پشت بازو) قبل از استفاده گسترده الزامی است. همچنین باید توجه داشت که کاربرد اصطلاح “موضعی” اغلب به معنی ترکیب یک یا دو قطره اسانس در حداقل پنج میلی‌لیتر روغن حامل (مانند روغن بادام شیرین یا جوجوبا) است. از دید علمی، درج عبارت “۱ درصد” به معنی یک میلی‌لیتر اسانس در ۱۰۰ میلی‌لیتر روغن حامل محسوب می‌شود که گاهی درک آن برای والدین دشوار است. به همین دلیل، محصولاتی که پیش‌مخلوط تجاری برای کودکان ارائه می‌دهند، در صورت داشتن گواهی بالینی معتبر، می‌توانند انتخاب ایمن‌تری باشند.
اگر بخواهم درباره مبانی ساخت این اسانس‌ها سخن بگویم، باید اشاره کنم که بیشتر آن‌ها از طریق تقطیر با آب و بخار به‌دست می‌آیند. در این فرایند، مخلوط آب و گیاه معطر حرارت داده می‌شود و بخارات حاوی ترکیبات آروماتیک پس از عبور از کندانسور، مایع می‌شوند. در ادامه، لایه روغنی سبک‌تر از آب جدا می‌گردد. این روش برای گیاهان ظریف و گلبرگ‌هایی مانند اسطوخودوس یا بابونه فوق‌العاده مناسب است، چون دما و فشار کنترل‌شده مانع از تجزیه حرارتی ترکیبات ارزشمند می‌شود. برای برخی میوه‌ها مثل مرکبات، روش پرس سرد پوست رایج است و ترکیبات لیمونن و بتا-پینن بیشتر در بخش خارجی پوست میوه تجمع دارند. در محصولات نهایی، گاهی شاهد افزودن آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی نظیر ویتامین E هستیم تا اکسیداسیون اسانس در طول زمان کاهش یابد.
در بحث مواد اولیه، باید بدانیم که کیفیت گیاه پایه و نحوه کشت و برداشت آن برای اطمینان از خلوص و ایمنی محصول در کودکان حیاتی است. به عقیده من، گیاهانی که در مزارع ارگانیک و بدون استفاده از سموم شیمیایی رشد می‌کنند، اسانس‌هایی با احتمال کمتر از باقی‌ماندن باقیمانده سموم ارائه می‌دهند. اگر میزان بقایای آفت‌کش در اسانس بالاتر از حد استاندارد باشد، خطر تحریک پوست و بروز اختلالات هورمونی افزایش می‌یابد. این موارد سبب شده است تا بخشی از پژوهشگران و فعالان حوزه کودکان، استانداردهای ویژه‌ای برای ارزیابی کیفی اسانس های مخصوص کودکان تدوین کنند؛ از جمله انجام تست‌های کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا (HPLC) یا طیف‌سنجی جرمی.
همچنین برخی کمپانی‌های معتبر روش‌های میکروانکپسولاسیون را روی اسانس‌ها اعمال می‌کنند تا پخش تدریجی و آهسته آن‌ها در فضا یا روی پوست امکان‌پذیر شود. این تکنیک در دمای پایین انجام می‌گیرد و ساختار شیمیایی را کمتر تغییر می‌دهد. در نتیجه، بخشی از اسانس با کپسول‌های پلیمری (معمولاً پلی‌وینیل الکل یا مشتقات سلولزی) ترکیب می‌شود و ضمن آزادسازی کنترل‌شده، حساسیت احتمالی پوست کودک را کاهش می‌دهد. من شخصاً دیدم که در سال‌های اخیر در اروپا و آمریکا، این نوع محصولات رفته‌رفته محبوب شده‌اند چون والدین درباره ایمنی و کنترل دوز نگرانی کمتری خواهند داشت.
همچنین برای اطلاعات بیشتر بخوانید: اسانس های میوه ای در خودرو
در واقع هرچه بیشتر وارد جزئیات علمی این حیطه می‌شوم، بیشتر درمی‌یابم که اسانس های مخصوص کودکان تنها محدود به خوشبو کردن محیط نیستند، بلکه با انتخاب صحیح و کاربرد دقیق، می‌توانند مزایای درمانی و روان‌شناختی بسیار داشته باشند. بااین‌حال، هنگامی که والدین بدون مشورت پزشک یا متخصص آروماتراپی از اسانس‌های قوی مانند درخت چای یا اکالیپتوس استفاده می‌کنند، به‌ویژه در فضای بسته و برای کودکان خردسال، احتمال بروز مشکلات جدی مثل تنگی نفس و آلرژی شدید افزایش می‌یابد. این مسئله‌ای است که بارها در گزارش‌های اورژانس بیمارستانی نیز منعکس شده است.
از دیدگاه من، جنبه فرهنگی استفاده از اسانس‌ها در میان خانواده‌ها طی سال‌های اخیر رشد داشته است. طبق گزارش مرکز مطالعات بازار عطر و محصولات طبیعی، در سال ۲۰۱۹ نزدیک به ۱۸ درصد خانواده‌های ایرانی برای کودکانشان حداقل یک محصول حاوی اسانس معطر خریداری کرده‌اند که این رقم در سال ۲۰۲۱ به بالای ۲۴ درصد رسید. این آمار نشانه افزایش آگاهی و علاقه به درمان‌های طبیعی و مکمل است. بااین‌وجود، نباید از خاطر برد که علم و مشاوره تخصصی باید پشتوانه این‌گونه مصرف‌ها باشد. فقط در این صورت است که میتوان از فواید آن بهره گرفت و ریسک را به کمترین حد ممکن رساند.
پرسش متداول کوتاه
آیا میتوان اسانس اسطوخودوس را برای نوزاد یک ماهه استفاده کرد؟ من پیشنهاد نمی‌کنم، زیرا سیستم تنفسی نوزاد بسیار حساس است و در این سن بهتر است از هرگونه اسانس اجتناب شود.
آیا میتوان در دستگاه بخور گرم اسانس ریخت؟ به‌صورت محدود و با غلظت بسیار پایین، اما باید مراقب حرارت بالا بود که ساختار شیمیایی اسانس را تخریب نکند و بخارات تحریک‌کننده ایجاد نکند.
آیا محصولات عطری تجاری برای کودکان ایمن‌اند؟ اگر تأییدیه‌های لازم داشته باشند و برای سن کودک فرموله شده باشند، می‌توانند گزینه خوبی باشند. اما باز هم نیاز به احتیاط دارد.
آیا اسانس پرتقال روی پوست کودکان حساسیت ایجاد می‌کند؟ به‌ندرت، اما ممکن است. باید آن را در روغن حامل رقیق کرد و سپس روی ناحیه کوچکی تست گرفت.
آیا میتوان اسانس را به‌طور مستقیم استنشاق کرد؟ برای کودکان زیر ۶ سال پیشنهاد نمی‌کنم. انتشار در فضا و استنشاق غیرمستقیم یا ماساژ ملایم موضعی روش امن‌تری است.
بدون دیدگاه