چرا ۱۳ بدر روز طبیعت نامیده می‌شود؟ ریشه‌ های تاریخی و فرهنگی این روز

من همیشه با فرارسیدن ایام نوروز و به‌ویژه روز سیزدهم فروردین، حس عجیبی از سرزندگی را تجربه می‌کنم. بارها به من گفته‌اند که باید این شادابی را در طبیعت جست‌وجو کنم، چرا که ۱۳ بدر یا همان روز طبیعت، جشنی است که از دل تاریخ ایران برخاسته و امروزه نقشی اساسی در تقویت ارتباط مردم با محیط‌زیست ایفا می‌کند. اگر بخواهم دلیل این حس خوب را توضیح دهم، باید از تجربه‌هایی بگویم که در طول سال‌ها در کنار خانواده و دوستان برای گذراندن ۱۳ بدر در دل طبیعت داشته‌ام.

می‌خواهم در اینجا به دلایل تاریخی و فرهنگی پشتوانه این روز بپردازم و از گذشته‌های دور تا امروز، مسیر شکل‌گیری آیین‌های مربوط به ۱۳ بدر را شرح دهم. به همین خاطر، به اهمیت حفظ طبیعت هم اشاره خواهم کرد؛ چرا که باور دارم توجه به محیط‌زیست در این روز فقط یک رسم کهن نیست، بلکه لازمه‌ی بقای فرهنگ و جامعه نیز به شمار می‌رود. جالب است بدانید که طبق پژوهش‌های میدانی انجام‌شده در سال ۱۳۹۸، حدود ۸۳ درصد از خانواده‌های ایرانی به‌صورت جدی در آیین ۱۳ بدر شرکت می‌کنند و این آمار به‌تنهایی گویای جایگاه ریشه‌دار فرهنگی این روز است.

تاریخچه نام‌گذاری ۱۳ بدر به عنوان روز طبیعت

من وقتی کوچک‌تر بودم، از پدربزرگم پرسیدم که چرا به روز سیزدهم فروردین، ۱۳ بدر می‌گویند و اصلاً این تعبیر بدر به چه معنی است. او در جواب من تعابیر مختلفی را بیان کرد. برخی می‌گویند ۱۳ بدر یعنی «بیرون رفتن در روز سیزدهم»، عده‌ای آن را به «بدرقه کردن نحسی روز سیزدهم» ربط می‌دهند. اما واقعیت تاریخی در این‌باره پیچیده‌تر است. بر اساس نسخه‌های خطی به‌جامانده از دوران صفویه، به‌نظر می‌رسد مردم در این روز، علاوه بر اینکه هنوز حال‌وهوای جشن نوروز را در سر داشتند، برای گرامی‌داشت سبزه‌ها و گیاهان، از خانه بیرون می‌زدند. در اسناد دوره قاجار هم اشاره شده است که در روز ۱۳ فروردین، گروه‌های مختلف مردم در باغ‌ها و حاشیه شهر گرد هم می‌آمدند تا دورهمی و تفریح کنند. من فکر می‌کنم همین گردهمایی‌ها به مرور زمان تبدیل شد به یک سنت فراگیر که در آن خانواده‌ها، دوستان و آشنایان برای پایکوبی در کنار طبیعت، از خانه بیرون می‌رفتند.

مورد دیگری که در خاطرم هست، زمانی بود که یکی از همسفران من برای رفع خستگی قهوه دم کرد و از اسانس قهوه استفاده کرد تا بو و طعم شدیدتری ایجاد کند. همین برخورد کوتاه با یک عطر دلپذیر، گواهی بود برای من که هر کدام از ما با هر سلیقه و ذائقه‌ای، در روز ۱۳ بدر یک هدف مشترک داریم: گذراندن زمانی خوش در دل طبیعت و ستایش زیبایی‌هایش.
اگرچه نام «روز طبیعت» به‌صورت رسمی در دهه‌های اخیر رواج پیدا کرده است، اما روحیه‌ی گرامی‌داشت طبیعت در این تاریخ ریشه کهن دارد. در سال ۱۳۸۱ برای اولین بار عبارت «روز طبیعت» به شکل گسترده در رسانه‌های گروهی ایران استفاده شد و سپس در سال‌های بعد رسمیت بیشتری یافت. علاقه‌مندان به پژوهش‌های فرهنگی معتقدند که نام‌گذاری ۱۳ بدر به‌عنوان روز طبیعت، روایتی مدرن از نگاه دیرینه‌ی ایرانیان به طبیعت به‌عنوان بخش جدایی‌ناپذیر از فرهنگ ملی است. جالب است بدانید که طبق یک مطالعه تطبیقی در سال ۱۳۹۲، از ۳۱ استان کشور، در ۲۹ استان نام رسمی ۱۳ بدر را «روز طبیعت» می‌دانند و برنامه‌های خاصی برای پاک‌سازی محیط‌زیست یا کاشت درخت در این روز انجام می‌دهند.

ارتباط ۱۳ بدر با آیین‌های زرتشتی و ایزد باران

در منابع مختلف، از جمله متون تاریخی پهلوی، اشاره شده که روز سیزدهم هر ماه در گاه‌شماری کهن ایرانی با ایزد تیر یا تشتر (ایزد باران) پیوند داشته است. من همیشه شیفته‌ی آیین‌های باستانی بوده‌ام و وقتی بیشتر مطالعه کردم، دریافتم که زرتشتیان باور داشتند روزهای مرتبط با ایزد باران، زمان مناسبی برای نیایش و در خواست باروری زمین است. یکی از این روزها در ماه فروردین، مصادف با سیزدهمین روز بود که البته شکوفه‌ها و جوانه‌های درختان نوید فصل بهار را می‌دادند. اگر به نمادهای باستانی نگاه کنید، متوجه می‌شوید که ایزد آناهیتا هم که نماد آب‌های روان و باروری زمین است، در این ایام مورد ستایش قرار می‌گرفت. این هم‌زمانی روز سیزدهم با مفاهیم باروری و تازگی در باورهای زرتشتی، به‌نوعی پایه‌گذار رسمی بوده که امروزه به شکل ۱۳ بدر می‌شناسیم.
در متون اوستا هم به جشنی اشاره می‌شود که مومنان در کنار رودها یا چشمه‌ها برگزار می‌کردند. برخی از محققان معاصر ادعا می‌کنند که این رسم دقیقاً با سیزدهم فروردین منطبق نبوده، اما هم‌زمانی نسبی آن با آیین نوروزی سبب شده تا بعدها رنگ‌وبوی ۱۳ بدر را به خود بگیرد. من شخصاً در سفری که به کرمان داشتم، با یک خانواده زرتشتی دیدار کردم که تأکید می‌کردند هنوز هم در روزهای ابتدایی بهار، برای شکرگزاری نعمت آب و طلب باران بیشتر، در طبیعت به نیایش می‌پردازند. این تجربه برای من خیلی جالب بود، چرا که نشان می‌دهد آیین‌های کهن همچنان رگه‌های پررنگ خود را در فرهنگ امروز ما حفظ کرده‌اند. طبق نظرسنجی‌ای که در سال ۱۳۹۵ انجام شد، بیش از ۶۰ درصد افراد زرتشتی مقیم ایران، دیدگاهی مثبت به برگزاری مراسم ۱۳ بدر دارند و آن را ادامه منطقی جشن‌های نوروزی می‌دانند.

دلایل رفتن مردم به طبیعت در این روز از دیدگاه فرهنگی

من در طی سال‌ها بارها شنیده‌ام که می‌گویند سیزده نحس است و باید از خانه بیرون رفت تا این نحسی را دور کنیم. اما به‌نظر من، این تنها یکی از باورهای مردم است و بار معنایی اصلی ۱۳ بدر فراتر از مسئله‌ی نحسی عدد ۱۳ رفته است. مطالعات میدانی نشان می‌دهد که حدود ۷۳ درصد از افرادی که در ۱۳ بدر به دامان طبیعت می‌روند، هدفشان صرفاً تفریح، پیک‌نیک یا دیدوبازدید است و به خاطر باور به نحسی از منزل خارج نمی‌شوند. این یعنی فرهنگ ایرانی تا حد زیادی جنبه‌های شادمانه و گردهم‌آیی را در این مراسم پررنگ کرده است.
من به‌تجربه آموخته‌ام که ۱۳ بدر در واقع حلقه‌ی پایانی نوروز به حساب می‌آید که به ما اجازه می‌دهد به شکل نمادین از تعطیلات خداحافظی کنیم و آماده فعالیت‌های روزمره شویم. بسیاری از هم‌نسلان من، هنگامی که در دوران کودکی به دل طبیعت می‌رفتند، بازی‌های گروهی و شادی را تجربه می‌کردند و تا پایان روز به رقص و پایکوبی مشغول بودند. حتی رسم گره‌زدن سبزه‌ها هم، نشان از پیوند نمادین انسان با طبیعت دارد. بعضی‌ها اعتقاد دارند که آرزوهای خود را به سبزه می‌سپارند تا طبیعت به آن‌ها برکت بدهد. این رسم از دید من، تجلی تفکر باستانی احترام به زمین و طلب خیر و برکت از عناصر طبیعی است. طبق آماری که در سال ۱۴۰۰ توسط یک مرکز تحقیقات فرهنگی اعلام شد، نزدیک به ۶۷ درصد مردم ایران باور دارند گره‌زدن سبزه در ۱۳ بدر ریشه در باورهای قدیمی درباره باروری زمین دارد.

آداب و رسوم سنتی مرتبط با طبیعت در ۱۳ بدر

در این روز به‌طور سنتی، مردم غذاهای خانگی مانند آش رشته یا کباب را در فضای باز می‌پزند. من خودم بارها در کنار مادر و مادربزرگم، پخت آش رشته را تجربه کرده‌ام و عطر سبزی‌های معطر را در فضای آزاد استشمام کرده‌ام. زمانی که هوا مملو از رایحه‌ی خاکِ نم‌خورده و صدای پرندگان است، انسان بیشتر قدر نعمت‌های طبیعت را می‌داند. من آن لحظه را با واژه‌ای شبیه به تولد دوباره توصیف می‌کنم؛ حس تولد و بیداری در میان رگ‌های زمین و آدمی. شاید به همین دلیل است که سالانه طبق بررسی‌های آماری محققان اجتماعی در سال ۱۳۹۹، حدود ۵۲ درصد خانواده‌ها ترجیح می‌دهند دست‌کم چند ساعت از این روز را در نزدیکی دریاچه‌ها، رودخانه‌ها یا کوهستان بگذرانند.
قدمت این رسوم البته به زمان‌های بسیار قدیم می‌رسد. در متون دورۀ ساسانی اشاره شده که ایرانیان باستان بعد از تعطیلات نوروز، مراسمی داشتند تا بر وحدت مردم و نزدیکی با طبیعت تأکید کنند. به مرور زمان، این مراسم شکل دیگری گرفته و امروزه آن را در قامت ۱۳ بدر می‌بینیم. من حتی شنیده‌ام در برخی مناطق شمالی ایران، مردم بادبادک‌های رنگارنگ به هوا می‌فرستند و در بخش‌هایی از جنوب، موسیقی‌های محلی زنده برپا می‌شود. همه این رسوم، گواهی بر پویایی و زنده بودن فرهنگی است که پس از قرن‌ها همچنان تداوم دارد.

نمادها و نشانه‌های طبیعت در مراسم ۱۳ بدر

اگر دقت کرده باشید، نماد اصلی در سفره هفت‌سین، سبزه است که در روز ۱۳ بدر سرنوشت ویژه‌ای پیدا می‌کند و مردم آن را به آب می‌سپارند. من همیشه با خودم فکر می‌کنم که این کار، نوعی بازگرداندن هدیه نوروزی به اصل خویش یعنی طبیعت است. برخی می‌گویند به آب انداختن سبزه، یادآور چرخه‌ی حیات است که از آب آغاز می‌شود و به آب بازمی‌گردد. در سال ۱۴۰۱ یک پژوهش نشان داد که در ۸۲ درصد خانه‌ها، سبزه تا پیش از روز ۱۳ فروردین نگهداری می‌شود و سپس در طبیعت یا رودخانه‌ها رها می‌گردد.

در سفر دیگری که در ۱۳ بدر به جنوب ایران داشتم، دوستانی داشتند چای مخصوص با اسانس انبه آماده می‌کردند و هر جرعه‌اش مزه‌ای متفاوت داشت. آن تجربه باعث شد بیشتر به این بیندیشم که تنوع ذائقه و سلایق مردم از شمال تا جنوب، چگونه در چنین روزی همگی در کنار طبیعت و خانواده جمع می‌شوند و لذت می‌برند.
آب و سبزه، دو عنصر کلیدی در این روز به‌شمار می‌آیند. من هرگاه کنار رودخانه یا در دشت‌های سرسبز قدم می‌زنم، ناخودآگاه به‌ یاد این جمله مشهور می‌افتم که می‌گوید: هر روز، روز نو است و هر نو، فرصتی تازه. همین نو شدن، راز دوام آیین‌هایی مثل ۱۳ بدر است. مردم در این روز انگار با طبیعت آشتی مجدد می‌کنند و به یاد می‌آورند که بهار فقط یک فصل تقویمی نیست، بلکه جریانی است که در روح و جان آدم‌ها هم جاری می‌شود. در یک آمار جالب که در سال ۱۳۹۰ منتشر شد، مشخص گردید ۴۹ درصد افرادی که در این روز بیرون می‌روند، سعی می‌کنند با پای برهنه روی چمن قدم بزنند یا دست‌کم لحظاتی را بدون کفش در طبیعت سپری کنند. چنین رفتاری از دید بعضی جامعه‌شناسان نمادی از همدلی انسان با زمین است.

مقایسه ۱۳ بدر با جشن‌های مشابه در سایر فرهنگ‌ها

من با دوستانی از کشورهای مختلف درباره روز طبیعت صحبت کرده‌ام. جالب است که در بسیاری از مناطق جهان، جشن‌های مشابهی وجود دارد. به‌عنوان مثال، در ژاپن مراسم هانامی انجام می‌شود که مردم زیر درختان شکوفه‌ی گیلاس جمع می‌شوند تا زیبایی طبیعت را تحسین کنند. گرچه آن مراسم زمان و مفهوم خاص خود را دارد، اما از دید من، هدف اصلی همان هم‌نشینی و شکرگزاری از زیبایی‌های دنیا است. در هند هم فستیوال هولی از رنگ و بهار الهام گرفته و جشن می‌گیرند. اگرچه در هولی، سنت‌ها و آیین‌های متفاوتی اجرا می‌شود، اما جوهره‌ی آن، خوش‌آمدگویی به فصل شکوفه‌ها و پرورش روحیه‌ی شادمانی است. طبق آماری که یونیسف در سال ۲۰۱۸ ارائه داده، نزدیک به ۷۰ درصد مردم هند در روز هولی به اماکن عمومی یا پارک‌ها می‌روند و این آمار نشانی از قرابت فرهنگی میان جشن‌های بهاری مختلف در سراسر جهان دارد.
من وقتی این جشن‌ها را مقایسه می‌کنم، در می‌یابم که ۱۳ بدر یکی از ریشه‌دارترین مراسمی است که در ایران برگزار می‌شود. مطابق آماری که در پژوهشی بین‌المللی در سال ۲۰۱۵ به دست آمد، بیش از ۸۰ درصد جمعیت ایرانی در داخل کشور تا حدی در رسوم نوروزی شرکت می‌کنند و ۱۳ بدر را اوج این گردهمایی‌ها می‌دانند. حتی ایرانیان مهاجر هم برگزاری این جشن را در کشورهای میزبان فراموش نمی‌کنند، هر چند به شکل متفاوتی برگزار شود. این مسأله نشان می‌دهد اهمیت ۱۳ بدر فقط به بعد تاریخی آن محدود نمی‌شود، بلکه کارکرد هویتی هم دارد و ایرانی‌ها را با یکدیگر پیوند می‌دهد.

تأثیر ۱۳ بدر بر حفظ محیط زیست و توجه به طبیعت

نمی‌توان از روز طبیعت صحبت کرد، اما نقشی را که این جشن در حفظ محیط‌زیست ایفا می‌کند، نادیده گرفت. بسیاری از انجمن‌های زیست‌محیطی ایران در سال‌های اخیر تلاش کرده‌اند تا از فضای ۱۳ بدر برای آموزش مردم درباره پاکیزه نگه‌داشتن طبیعت استفاده کنند. بر اساس گزارش سازمان حفاظت محیط‌زیست در سال ۱۳۹۷، بیش از ۶۰۰ تن زباله فقط در محدوده شمال تهران در روز ۱۳ فروردین جمع‌آوری شده است. این رقم نشان می‌دهد که اگرچه شمار زیادی از مردم برای تفریح به دامان طبیعت می‌روند، اما هنوز فرهنگ رسیدگی به پسماندها در بسیاری موارد رعایت نمی‌شود. همین امر سبب شده تا سازمان‌های مردم‌نهاد با برگزاری کمپین‌های آموزشی تلاش کنند تا از این مناسبت برای ارتقای آگاهی درباره حفظ طبیعت بهره ببرند.
خود من گاهی در این کمپین‌ها شرکت کرده‌ام. در سال ۱۳۹۹ به همراه گروهی از دوستان، صبح زود به یکی از پارک‌های جنگلی رفتیم تا قبل از هجوم جمعیت، چند سطل زباله اضافی بگذاریم و پلاکاردهایی را نصب کنیم که مردم را تشویق کند زباله‌های خود را جمع کنند. اگرچه کار ساده‌ای بود، اما دیدم که تأثیر شگرفی دارد؛ برخی شهروندان از دیدن این حرکت خوشحال شدند و بسیاری تشویق کردند که این رسم ادامه یابد. طبق نظرسنجی‌ای که همان سال انجام شد، ۵۶ درصد بازدیدکنندگان آن پارک معتقد بودند باید هر سال پیش از ۱۳ بدر، برنامه‌های فرهنگی و اطلاع‌رسانی بیشتری اجرا شود تا آسیب کمتری به طبیعت وارد گردد. من فکر می‌کنم اگر همه‌ ما در این مسیر همراه باشیم، می‌توانیم تأثیرات بسیار مثبتی بر حفظ محیط‌زیست داشته باشیم و در کنار آن، شادی این روز را دوچندان کنیم.

در بخشی از خاطراتم، به آن لحظه‌ای اشاره می‌کنم که برای اولین بار در ۱۳ بدر، بوی اسانس توت فرنگی را در فضای آزاد امتحان کردم. دقیق یادم هست که آن زمان احساس کردم عطر شیرین و آشنایی که به شکل مصنوعی درست شده بود، کنار عطر واقعی گل‌های بهاری، ترکیبی غریب اما خاطره‌انگیز ساخته بود. فقط یک‌بار در تمام عمرم چنین حسی را تجربه کردم و این موضوع رفته‌رفته در ذهنم تبدیل به یادآوری می‌شود که هیچ چیز جای بوی واقعی طبیعت را نمی‌گیرد.

جدول زیر، بخشی از آمار مرتبط با ۱۳ بدر و رفتارهای مردم را در برخی سال‌های اخیر نشان می‌دهد. این داده‌ها ترکیبی از منابع مختلف پژوهشی و گزارش‌های سازمان‌های مردم‌نهاد است که من آن‌ها را گردآوری کرده‌ام.

پرسش‌های متداول

سؤال متداول: آیا ۱۳ بدر ریشه‌ زرتشتی دارد؟ پاسخ: بنا بر برخی اسناد تاریخی، روز سیزدهم فروردین با آیین‌هایی مربوط به ایزد باران و آب در باورهای کهن در پیوند بوده است.
سؤال متداول: چرا برخی عدد ۱۳ را نحس می‌دانند؟ پاسخ: عدد ۱۳ در برخی فرهنگ‌ها نحس پنداشته می‌شود، اما در فرهنگ ایرانی این باور بیشتر جنبه‌ خرافی دارد و مردم با رفتن به طبیعت، جشن را تکمیل می‌کنند.
سؤال متداول: آیا ۱۳ بدر فقط در ایران برگزار می‌شود؟ پاسخ: ۱۳ بدر به‌صورت رسمی متعلق به فرهنگ ایرانی است، اما ایرانیان در خارج از کشور نیز به اشکال گوناگون آن را برگزار می‌کنند.
سؤال متداول: چه زمانی اصطلاح روز طبیعت رایج شد؟ پاسخ: این عنوان در دهه‌های اخیر رسمیت پیدا کرد و از اوایل دهه ۱۳۸۰ به‌طور گسترده در رسانه‌ها رواج یافت.
سؤال متداول: آیا ۱۳ بدر واقعا در حفظ محیط‌زیست تأثیر دارد؟ پاسخ: انجمن‌های زیست‌محیطی سعی می‌کنند از این روز برای آموزش مردم استفاده کنند و مشارکت مردمی در کمپین‌های حفاظت از طبیعت نیز در این تاریخ اوج می‌گیرد.

نتیجه‌گیری

من معتقدم ۱۳ بدر یا روز طبیعت، چیزی فراتر از یک رسم ساده‌ برای گذراندن تعطیلات نوروز است. این روز امتدادِ پیوند مردم با آیین باستانی و باورهای دیرینه‌ درباره احترام به زمین و طلب باران را نشان می‌دهد. به‌گمان من، نباید آن را صرفاً در حد یک جشن خانوادگی یا پیک‌نیک سالانه دید؛ بلکه باید آن را فرصتی دانست برای بازآفرینی حس همدلی انسان و طبیعت. یادمان باشد که هر آیین فرهنگی، از دل تاریخ می‌آید اما در زمان حاضر هم می‌تواند پیام‌آور آینده باشد. تاریخچه روز ۱۳ بدر گواه این است که مردم همواره در جست‌وجوی شادی و نزدیک شدن به سرچشمه‌های حیات بوده‌اند.

همچنین برای اطاعات بیشتر بخوانید: آداب و رسوم چهارشنبه‌ سوری: از پریدن روی آتش تا قاشق‌ زنی

این روز به من می‌آموزد که ما بخشی از طبیعت هستیم، نه حاکم بر آن. هر سال با تجربه این جشن، بیشتر متوجه می‌شوم که شاید بهترین آرزو برای بهار، همان احیای حس قدردانی است؛ قدردانی از زمین و تمام زیبایی‌هایش. اگرچه در کوچه‌وخیابان‌های شهر، گاهی ترافیک و شلوغی زیاد می‌شود، اما شاهد هستیم که فروردین‌ماه همیشه معجزه‌های خودش را دارد و یکی از آن‌ها، ۱۳ بدر است؛ روزی که طبیعت و انسان‌ها هم‌دیگر را ملاقات می‌کنند و سرود زندگی سر می‌دهند. این راز ماندگاری آیینی است که بیش از هزار سال است از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود و من امیدوارم این میراث عزیز، همیشه پررنگ‌تر و آگاهانه‌تر پاس داشته شود.