من همواره مجذوب قدرت رایحه‌ها بوده‌ام و تلاش کرده‌ام نقش دقیق این ترکیبات را در سلامت و طب سنتی بررسی کنم. زمانی که برای نخستین بار با مفهوم اسانس‌ها آشنا شدم، متوجه شدم که این مواد معطر بسیار فراتر از آن چیزی هستند که تنها برای خوشبو کردن محیط به کار می‌روند. اسانس‌ها، ترکیبات گیاهی غلیظ و فرّاری‌اند که عمدتاً از برگ، گلبرگ، ریشه، چوب یا حتی پوسته میوه‌ها استخراج می‌شوند. این ترکیبات از دیرباز در طب سنتی جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند، تا جایی که در کتیبه‌های باستانی چین و متون آیورودا در هند، کاربردهایشان به دقت ثبت شده است. زمانی که شروع به مطالعه دقیق این موضوع کردم، با حجم عظیمی از اطلاعات مواجه شدم که نشان می‌داد چگونه دانش استفاده از اسانس‌ها سده‌ها در میان تمدن‌های شرقی و سپس در غرب سیر کرده است..
تاریخچه استفاده از اسانس‌ها در تمدن‌های باستانی
وقتی به متون تاریخی نگاه میکنم، می‌بینم که مصریان از نخستین تمدن‌هایی بودند که از اسانس‌ها استفاده کردند. مقبره‌های آنان شواهدی از وجود رزین‌ها و روغن‌های معطر دارد؛ بااین‌حال، نکته جالب توجه این است که در کنار مصر، تمدن‌های دیگری مانند بین‌النهرین، چین و هند نیز به شکل گسترده از عصاره‌های گیاهی بهره می‌بردند. من در بررسی لوح‌های باستانی بین‌النهرین دریافتم که رایحه‌های معطر برای ضدعفونی، مومیایی و نیز تشریفات مذهبی استفاده می‌شد. در چین، استفاده از رایحه‌ها قدمتی پنج‌هزار ساله دارد و چینیان با ترکیب گیاهانی نظیر دارچین، زنجبیل و فلفل، نه‌تنها در آشپزی بلکه در درمان بیماری‌های عفونی و تنفسی از این عصاره‌ها بهره می‌بردند.
وقتی اطلاعات ثبت‌شده در متون آیورودا و نوشته‌های کهن چینی را مقایسه کردم، متوجه شدم که هرچند رویکردها و روش استخراج متفاوت بوده است، اما اصل استفاده از مواد فرّار گیاهی برای درمان و بهبود سلامتی در هر دو تمدن مشترک است. این اشتراک در گذر زمان و با مبادلات فرهنگی بین مناطق مختلف، باعث تکامل روش‌های استخراج، افزایش راندمان تولید و همچنین گسترش قلمرو کاربرد اسانس‌ها شد. در اسناد تاریخی یونان باستان نیز ردپایی از استفاده از مواد معطر می‌توان یافت؛ پزشکان و فلاسفه‌ای مانند بقراط و دیوسکوریدس از گیاهان معطر و روغن‌های فرّار در ترکیبات دارویی بهره می‌بردند.
نقش اسانس‌ها در طب سنتی چین
من در مطالعه طب سنتی چین، با مفهومی به نام نظریه «یین و یانگ» مواجه شدم که در آن، ایجاد تعادل در بدن از طریق اصلاح اختلالات داخلی صورت می‌گیرد. بخش مهمی از این تعادل در تئوری طب سنتی چین، مبتنی بر بهره‌گیری از گیاهان دارویی است. بسیاری از گیاهان معطر نظیر اوکالیپتوس (Eucalyptus globulus) و آویشن (Thymus vulgaris) در چین به‌صورت عصاره‌های روغنی یا اسانس‌های بخور استفاده می‌شوند. نکته جالب این بود که در بخشی از متون چینی به ترکیب چند گیاه برای ایجاد اثربخشی سینرژی اشاره شده است. برای مثال، وقتی در چین از اسانس وانیل برای مشکلات تنفسی استفاده می‌شود، گاهی آن را با عصاره زنجبیل یا فلفل ترکیب می‌کنند. بر اساس داده‌های آماری که من بررسی کردم، بیش از 65 درصد جمعیت چین در نواحی روستایی همچنان به طب سنتی و درمان با رایحه‌ها و گیاهان دارویی روی می‌آورند.
در این روش‌ها، معمولاً گیاه مورد نظر از نظر کیفیت، زمان برداشت و شیوه خشک کردن بسیار حساس است. چینیان بر این باورند که زمانی‌که گیاهان به درستی خشک شده باشند، ماده مؤثره‌ی بیشتری هنگام تقطیر آزاد می‌کنند. در مورد اوکالیپتوس، ترکیب اصلی اسانس آن 1,8-سینئول (C10H18O) است که برای کاهش التهاب راه‌های تنفسی و اثر ضدمیکروبی به کار می‌رود. من در مطالعات خود متوجه شدم که طب سنتی چین، معمولاً میان خواص خنک‌کنندگی و گرم‌کنندگی اسانس‌ها تمایز قائل می‌شود و تلاش می‌کند براساس طبع بیمار، نوع اسانس را انتخاب کند.
کاربردهای اسانس‌ها در طب سنتی هند (آیورودا)
وقتی قدم به دنیای طب آیورودا گذاشتم، دیدم که این سیستم باستانی درمانی در هند از بیش از پنج‌هزار سال پیش شکل گرفته است. در آیورودا، باور اصلی بر سه دوشا (واتا، پیتا و کافا) است و ایده این است که هر فرد برای رسیدن به تندرستی باید تعادل این سه دوشا را حفظ کند. گیاهان معطری مثل چوب صندل (Santalum album)، نعناع (Mentha piperita) و ریحان مقدس (Ocimum tenuiflorum) نقش مهمی در این میان دارند. آیورودا همواره به من نشان داده که چگونه می‌توان با تلفیق رایحه و ماساژ، بر تعادل ذهن و بدن تأثیر گذاشت.
در بازدیدی که از یک کلینیک آیورودایی داشتم، دیدم که اغلب مراجعان برای مشکلاتی همچون درد مفاصل یا سردرد به آنجا رجوع می‌کنند و پزشکان محلی ابتدا با معاینه فیزیکی و بررسی نبض و زبان بیمار، نوع عدم تعادل را تشخیص می‌دهند. سپس با استفاده از اسانس گیاهانی مثل چوب صندل یا زنجبیل، ماساژ تخصصی صورت می‌گیرد. چوب صندل به‌واسطه داشتن ترکیباتی از گروه سزکویی‌ترپن‌های الکلی نظیر آلفا-سانتالول (C15H24O) و بتا-سانتالول، اثر آرام‌بخشی بر سیستم عصبی دارد و به کاهش استرس بیمار کمک می‌کند. نکته قابل توجه برایم این بود که حجم زیادی از اسانس‌های تولیدی هند از طریق تقطیر با آب و بخار (Hydrodistillation) به‌دست می‌آید. این روش که شامل جوشاندن گیاه در آب و عبور بخار از آن است، به علت امکان جداسازی همزمان ترکیبات سبک و سنگین و کاهش تجزیه گرمایی بسیار محبوب است.
من آمار جالبی در مورد بازار جهانی رایحه‌های آیورودایی پیدا کردم که نشان می‌دهد در سال 2020 نزدیک به 38 درصد از صادرات جهانی صندل مربوط به هند بوده است. این آمار نشان می‌دهد که هنوز هم ارزش اقتصادی و درمانی چوب صندل در مقیاس بین‌المللی بسیار بالا است.
انتقال دانش استفاده از اسانس‌ها از شرق به غرب
همیشه این پرسش در ذهنم بود که چگونه چنین دانش تخصصی از گیاهان و اسانس‌ها از شرق به دنیای غرب راه پیدا کرد. در مطالعاتم دریافتم که جاده ابریشم یکی از اصلی‌ترین مسیرهای انتقال فرهنگ و کالا بوده است. بازرگانان چینی و هندی در طول این مسیر به مبادله ابریشم، ادویه و گیاهان دارویی می‌پرداختند. در همین فرایند بود که جامعه پزشکی در مناطق خاورمیانه و بعدها اروپا با ارزش درمانی این گیاهان معطر آشنا شد.
در کتاب‌های نگاشته‌شده در دوره اسلامی، مانند آثار ابن‌سینا، ردپایی از شیوه‌های تقطیر دقیق روغن‌های فرار وجود دارد که بعدها در اروپا گسترش پیدا کرد. من متوجه شدم که ابن‌سینا در فرایند تقطیر گلاب و سایر اسانس‌ها، از تبرید برای افزایش بازده و خلوص استفاده می‌کرد و این روش بعدها به‌تدریج به غرب منتقل شد. در اسناد باقی‌مانده از اواخر قرون وسطی در اروپا، اشاره‌هایی به روش‌های شرقی استخراج اسانس دیده می‌شود و برخی از عطاری‌های آن زمان نیز از واژه‌های عربی و فارسی برای اشاره به این مواد استفاده می‌کردند که نشان‌دهنده تأثیر مستقیم دانش طب سنتی شرق بر غرب است.
ورود اسانس‌ها به طب سنتی اروپا در قرون وسطی
بررسی اسناد قرون وسطی برایم آشکار کرد که اروپاییان در ابتدا از اسانس‌ها بیشتر برای مصارف کلیسایی و مذهبی استفاده می‌کردند. رایحه کندر و مُر از طریق تجارت با خاورمیانه وارد اروپا شد و در آیین‌های مذهبی مسیحیت جایگاه ویژه‌ای یافت. کم‌کم پزشکان سنتی اروپا مثل پاراسلسوس یا بعدها نیکولا کولپه‌پر در پژوهش‌های خود به تأثیر درمانی این مواد معطر پی بردند و از آن زمان بود که اسانس‌ها به‌طور سیستماتیک‌تر در درمان بیماری‌ها به کار رفتند.
برای نمونه، اسانس پرتقال در اروپا به‌طور گسترده برای بهبود حافظه و تمرکز استفاده می‌شد. ترکیب اصلی پرتقال 1,8-سینئول و کامفور است که اثر محرک عصبی دارند و من در مطالعاتم بارها دیده‌ام که این اثر در آزمایش‌های مدرن هم اثبات شده است. در قرون وسطی، به‌دلیل شیوع بیماری‌های فراوان و نبود تجهیزات پزشکی پیشرفته، استفاده از اسانس‌های ضدمیکروب مثل آویشن و مریم‌گلی برای ضدعفونی و بخور کردن محیط بسیار رایج بود.
با پایان قرون وسطی و آغاز رنسانس، پزشکی اروپا به شکل گسترده‌ای تحت تأثیر اکتشافات علمی قرار گرفت. در همین دوره بود که روش‌های تقطیر و استخراج اسانس‌ها هم به‌لحاظ تکنیکی پیشرفت کرد. من متوجه شدم که برخی از متون مربوط به قرن هفدهم در اروپا، به خواص ضدویروسی اسانس‌هایی مثل آویشن اشاره کرده‌اند. این نقطه آغازی برای تحقیقات بیشتر درباره مواد فعال در اسانس‌ها بود.
احیای استفاده از اسانس‌ها در غرب در قرن بیستم
با گذشت زمان و پیشرفت سریع علم شیمی و داروسازی، توجه به ترکیبات طبیعی در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم تا حدی کمرنگ شد. اما از دهه 1920 به بعد، به‌ویژه با ظهور مکتب «آروماتراپی» به‌صورت مدرن، مجدداً توجه غرب به این رایحه‌های باستانی جلب شد. من در پژوهش‌های تاریخی خود دریافتم که واژه آروماتراپی برای اولین بار توسط شیمیدان فرانسوی رنه موریس گاتفوس به کار رفت. او با کشف خواص ضدعفونی‌کنندگی و التیام‌بخشی اسطوخودوس (Lavandula angustifolia)، افق تازه‌ای در تحقیقات بالینی گشود.
آروماتراپی ابتدا در فرانسه و انگلستان رواج پیدا کرد و پس از آن، در آمریکا نیز طرفداران بسیاری یافت. بر اساس آمار منتشرشده در سال 2015، حدود 38 درصد مردم آمریکا دست‌کم یک بار از درمان‌های مکمل نظیر آروماتراپی استفاده کرده‌اند که نشان می‌دهد گرایش به طب سنتی و به‌خصوص استفاده از اسانس‌ها چگونه رشد داشته است.
در اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست‌ویکم، تحقیقات گسترده‌ای درباره تأثیر اسانس‌ها بر سیستم عصبی، سیستم ایمنی و حتی بروز جهش‌های سلولی انجام گرفت. این تحقیقات نشان داد که ترکیباتی مانند ترپنوئیدها، ترپن‌ها و سزکویی‌ترپن‌ها در بسیاری از اسانس‌ها دارای اثرات آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی هستند. با همه این پیشرفت‌ها، من معتقدم که تجربه هزاران ساله طب سنتی شرق همواره الهام‌بخش پژوهشگران غربی بوده است.
اسانس‌های پرکاربرد در طب سنتی
اینکه کدام اسانس‌ها کاربرد بیشتری دارند، همواره پرسشی مهم برایم بوده است. در بازدید از عطاری‌های سنتی چین، هند و حتی برخی کشورهای اروپایی، متوجه شدم که سیر، زنجبیل، نعناع، اسطوخودوس، درخت چای، رزماری، آویشن، لیمو و دارچین از جمله محبوب‌ترین اسانس‌ها در این حوزه‌اند. منشأ این رواج می‌تواند اثرات گسترده ضدمیکروبی، ضدالتهابی و آرام‌بخشی باشد که به این اسانس‌ها نسبت داده می‌شود.
ساختار شیمیایی این اسانس‌ها به ترکیباتی همچون مونوترپن‌ها (C10H16)، سزکویی‌ترپن‌ها (C15H24)، فنل‌ها، آلدهیدها، کتون‌ها و استرها بازمی‌گردد. هر گیاهی با توجه به شرایط اقلیمی و زمان برداشت، می‌تواند حاوی مقادیر متفاوتی از این ترکیبات باشد؛ همین تفاوت در ساختار شیمیایی و ترکیب اسانس، باعث می‌شود کاربرد درمانی آن نیز متغیر باشد. برای مثال، من می‌دانم که اسانس لیمو (Citrus limon) سرشار از ترکیب لیمونن (C10H16) است که خاصیت ضدعفونی‌کنندگی و ضد اضطراب دارد، درحالی‌که اسانس آویشن مقدار قابل‌توجهی تیمول (C10H14O) دارد که برای ضدعفونی زخم‌ها و عفونت‌های قارچی بسیار مفید است.
روش‌های استفاده از اسانس‌ها در درمان‌های خانگی
گاهی از من پرسیده می‌شود که چگونه می‌توان از این اسانس‌ها در منزل به شکل طب سنتی استفاده کرد. من همواره تأکید میکنم که پیش از هر چیزی باید از اصالت و خلوص اسانس مطمئن بود؛ زیرا اسانس‌های ناخالص یا حاوی مواد شیمیایی افزوده، نه‌تنها اثربخشی ندارند بلکه ممکن است عوارض جانبی هم به‌همراه بیاورند. در روش‌هایی که طب سنتی توصیه می‌کند، استنشاق و ماساژ با روغن حامل از مهم‌ترین شیوه‌های مصرف خانگی است. به‌طور مثال، من اگر بخواهم برای آرام‌بخشی خودم از اسطوخودوس استفاده کنم، چند قطره از آن را در دستگاه بخور یا پخش‌کننده رایحه می‌چکانم تا بخار آن در فضا پخش شود.
همچنین در طب سنتی چین و هند، گاهی استفاده موضعی روی پوست با ترکیب کردن چند قطره اسانس نارگیل در روغنی حامل مانند روغن بادام توصیه می‌شود. دمای پوست و میزان رطوبت آن بر جذب ترکیبات فرّار اثر می‌گذارد. مراقبت از میزان غلظت اسانس در ماساژ بسیار اهمیت دارد؛ غلظت بالای ترکیبات ترپنی ممکن است موجب حساسیت پوستی شود. من همواره بر این نکته تأکید دارم که هر روش استفاده خانگی باید با آگاهی کامل از طبع بیمار و غلظت مناسب اسانس انجام شود تا بیشترین اثربخشی را داشته باشد.
جدول زیر را برای مقایسه ساختار شیمیایی و روش‌های استخراج برخی از اسانس‌های پرکاربرد در طب سنتی تنظیم کرده‌ام. در این جدول، نام گیاه، اجزای اصلی شیمیایی و روش رایج استخراج ذکر شده است. تمام اطلاعاتی که در این جدول گنجانده‌ام، حاصل پژوهش‌های شخصی و بررسی منابع تخصصی بوده است.
|
نام گیاه (نام علمی) |
ترکیبات شیمیایی اصلی | روش استخراج متداول |
|
اسطوخودوس (Lavandula angustifolia) |
لینالول (C10H18O)، لینالیل استات (C12H20O2) | تقطیر با بخار |
|
آویشن (Thymus vulgaris) |
تیمول (C10H14O)، کارواکرول (C10H14O) |
تقطیر با بخار |
|
لیمو (Citrus limon) |
لیمونن (C10H16)، بتا-پینن (C10H16) |
پرس سرد (Expression) |
| چوب صندل (Santalum album) | آلفا-سانتالول (C15H24O)، بتا-سانتالول (C15H24O) |
تقطیر با آب و بخار (Hydrodistillation) |
| درخت چای (Melaleuca alternifolia) | ترپینن-۴-ال (C10H18O)، آلفا-ترپینن (C10H16) |
تقطیر با بخار |
من همیشه تأکید کرده‌ام که این ترکیبات شیمیایی بخش اصلی اثرات درمانی را تشکیل می‌دهند. اگرچه در بسیاری از اسانس‌ها ده‌ها تا صدها ترکیب وجود دارد، اما همین ترکیبات غالب هستند که در فرمولاسیون داروهای گیاهی و محصولات آروماتراپی به‌طور خاص مورد توجه قرار می‌گیرند.
هنگام مطالعه این جدول و ترکیبات شیمیایی، باید به ساختار کلی آن‌ها نیز توجه کرد. برای مثال، لینالول (C10H18O) و لینالیل استات (C12H20O2) موجود در اسطوخودوس باعث ایجاد رایحه شیرین و گلی می‌شوند و نقشی آرام‌بخش بر سیستم عصبی دارند. از سوی دیگر، در اسانس درخت چای، ترپینن-4-ال (C10H18O) اغلب عامل اصلی اثر ضدباکتری و ضدقارچ محسوب می‌شود.
همچنین توصیه میکنم برای اطلاعات بیشتر درباره نقطه شروع اسانس ها این مقاله رو “ اسانس و فرهنگ: چگونه رایحه ها هویت ملل را شکل می دهند ” را با دقت فراوان بخوانید.
پرسش‌های متداول
من در مواجهه با علاقه‌مندان طب سنتی، پرسش‌های ثابتی را شنیده‌ام. سعی میکنم پنج پرسش کوتاه را به‌صورت مختصر پاسخ دهم.
آیا استفاده مداوم از اسانس در دستگاه پخش‌کننده هوا خطرناک است؟ من بر این باورم که اگر در غلظت پایین و مدت زمان مناسب باشد، اغلب بی‌خطر است؛ اما همیشه باید از کیفیت اسانس اطمینان داشت.
آیا اسانس‌ها عوارض جانبی دارند؟ بله، برخی اسانس‌ها ممکن است در افراد مستعد، باعث حساسیت یا تحریک پوست و مجاری تنفسی شوند.
آیا اسانس‌های آیورودایی با اسانس‌های غربی متفاوت‌اند؟ از نظر ترکیبات و خواص خیر، اما ممکن است گیاهان بومی متفاوت بوده و روش‌های استفاده سنتی متمایز باشند.
چرا برخی اسانس‌ها گران‌ترند؟ گیاهان کمیاب، روش‌های استخراج پیچیده و بازده استخراج پایین می‌تواند قیمت را افزایش دهد.
آیا اسانس‌ها تاریخ انقضا دارند؟ بله، اگرچه زمان دقیق بسته به نوع اسانس متغیر است، اما اغلب بین یک تا سه سال می‌توان از آن‌ها استفاده کرد.
در نهایت، آمار و ارقام نشان می‌دهد که گرایش جهانی به طب سنتی رو به افزایش است و طبق گزارش‌های بین‌المللی، بازار اسانس‌ها با رشد سالانه 8 درصد همراه بوده است. این اقبال روزافزون، از یک سو در پی افزایش آگاهی مردم نسبت به عوارض جانبی داروهای شیمیایی و از سوی دیگر به دلیل بازگشت به ریشه‌های طبیعی و رویکرد کل‌نگر طب سنتی بوده است. من بر این باورم که اگر بتوانیم با تحقیقات بیشتر، ساختار شیمیایی و مکانیسم اثر اسانس‌ها را بهتر درک کنیم، دنیای پزشکی آینده نه‌تنها از مزایای داروهای شیمیایی مدرن بهره‌مند خواهد شد، بلکه از میراث گران‌بهای طب سنتی نیز بهره‌ای عمیق خواهد برد.
بدون دیدگاه